इतरक्षपणाधिकरणम्

॥श्रीशारीरकशास्त्रार्थदीपिका ॥ श्रीमद्रङ्गरामानुजमुनिभिःविरचिता श्रीशारीरकब्रह्मसूत्रव्याख्या ॥ श्रीशारीरकशास्त्रार्थदीपिकायाम् चतुर्थस्याध्यायस्य प्रथमःपादः ॥ इतरक्षपणाधिकरणम् ॥ ११ ॥       *तस्य तावदेवचिरम् यावन्नविमोक्ष्येऽथ सम्पत्स्य*(छान्.६-२४-२) इति विद्यायोनिशरीरपातमात्रस्यैवान्तरायत्व श्रवणात् प्रारब्धयोः पुण्य-पापकर्मणोस्सत्वेऽपि विद्यायोनिशरीरावसान एव मोक्ष इति प्राप्त उच्यते – भोगेन त्वितरे क्षपयित्वाऽथ सम्पद्यते ॥ ४-१-१९ ॥ तुशब्दः पक्षव्यावृत्त्यर्थः । आरब्धकार्ये पुण्यपापे फलभोगेन क्षपयित्वा ब्रह्म सम्पद्यते । ते च प्रारब्धपुण्यपापे विद्यायोनिशरीरमात्रोपभोग्यफले चेत् विद्यायोनिशरीरावसाने अनेकशरीरभोग्यफले चेत् तदवसाने […]

अग्निहोत्राद्यधिकरणम्

॥श्रीशारीरकशास्त्रार्थदीपिका ॥ श्रीमद्रङ्गरामानुजमुनिभिःविरचिता श्रीशारीरकब्रह्मसूत्रव्याख्या ॥ श्रीशारीरकशास्त्रार्थदीपिकायाम् चतुर्थस्याध्यायस्य प्रथमःपादः ॥ अग्निहोत्राद्यधिकरणम् ॥ १० ॥       विद्योत्पत्त्यनन्तरभाविनामाश्रमधर्माणाम् सुकृतत्वाविशेषेण विद्योत्प-त्तिकार्यार्थत्वाभावेन च अनारब्धकार्यस्य विद्याननुगुणकारीर्यादिकर्मवद-श्लेषस्यैव वक्तव्यत्वात् आश्रमकर्मत्वेनानुष्ठानेऽपि विद्यार्थतया अनुष्ठानमेव युक्तमिति प्राप्तेऽभिधीयते – अग्निहोत्रादि तु तत्कार्यायैव तद्दर्शनात् ॥४-१-१६॥ अग्निहोत्राद्याश्रमकर्म विद्योत्पत्त्याख्यकार्यायैव आप्रयाणादनुष्ठेयमेव । *तमेतम् वेदानु वचनेने*(बृह.६-४-२२)त्यादिना विद्योत्पत्तिकार्यार्थत्व-दर्शनात् । न च विद्याया निष्पन्नतया न तदर्थमनुष्ठानमावश्यकमिति वाच्यम् । आप्रयाणादनुवर्तनीयाया अहरहरभ्यासाधेयातिशयाया विद्याया अहरहरुत्पत्त्यर्थमनुष्ठानस्यावश्यकत्वात् । नन्वेवमग्निहोत्रादिसाधुकृत्या विद्योत्पत्त्यर्था […]

अनारब्धकार्याधिकरणम्

॥श्रीशारीरकशास्त्रार्थदीपिका ॥ श्रीमद्रङ्गरामानुजमुनिभिःविरचिता श्रीशारीरकब्रह्मसूत्रव्याख्या ॥ श्रीशारीरकशास्त्रार्थदीपिकायाम् चतुर्थस्याध्यायस्य प्रथमःपादः ॥ अनारब्धकार्याधिकरणम् ॥ ९ ॥      *एवम् हास्य सर्वे पाप्मानः प्रदूयन्त*(छान्.५-२४-३)ति सर्वकर्म-प्रदाहश्रवणात् ब्रह्मविद्योत्पत्त्यनन्तरमेव सर्वकर्मणाम् नाशः । देहस्थि-तिस्तु चक्रभ्रमणादिवत्सम्स्कारवशादप्युपपद्यत इति प्राप्ते उच्यते – अनारब्धकार्ये एव तु पूर्वे तदवधेः॥४-१-१५॥ विद्योत्पत्तेः प्राचीने अनारब्धकार्ये एव सुकृतदुष्कृते नश्यतः नत्वा-रब्धकार्ये । *तस्य तावदेव चिरम् यावन्न विमोक्ष्य*(छान्.६-१४-२) इति शरीरपातविलम्बावधिश्रवणाद्यावच्छरीरधारणम् प्रारब्धकर्मानुवृत्तेरवश्य-म्भावात्, कर्मव्यतिरिक्तस्य देहधारकसम्स्कारस्य सद्भावे प्रमाणाभावा-दित्युक्तम् ॥ […]

इतराधिकरणम्

॥श्रीशारीरकशास्त्रार्थदीपिका ॥ श्रीमद्रङ्गरामानुजमुनिभिःविरचिता श्रीशारीरकब्रह्मसूत्रव्याख्या ॥ श्रीशारीरकशास्त्रार्थदीपिकायाम् चतुर्थस्याध्यायस्य प्रथमःपादः ॥ इतराधिकरणम् ॥८॥    पुण्यकर्मफलस्य सुखरूपत्वेन विदुषोऽनिष्टत्वाभावात् नाश्लेषविनाशा-विति पूर्वपक्षे प्राप्त उच्यते – इतरस्याप्येवमसम्श्लेषः पाते तु ॥ ४-१-१४ ॥ विदुषः पुण्यस्यापि मोक्षविरोधित्वेन अनिष्टफलत्वसाम्यादेव अश्लेष-विनाशौ । विद्यानुगुणस्य वृष्ट्यन्नारोग्यफलस्य शरीरपाते सति अनिष्ट-त्वादश्लेषः । इति इतराधिकरणम् ॥

तदधिगमाधिकरणम्

॥श्रीशारीरकशास्त्रार्थदीपिका ॥ श्रीमद्रङ्गरामानुजमुनिभिःविरचिता श्रीशारीरकब्रह्मसूत्रव्याख्या ॥ श्रीशारीरकशास्त्रार्थदीपिकायाम् चतुर्थस्याध्यायस्य प्रथमःपादः ॥ तदधिगमाधिकरणम् ॥ ७ ॥ *नाभुक्तम् क्षीयते कर्म कल्पकोटिशतैरपी*(ब्रह्मवैवर्त प्रकृतिखण्ड.२६-अ.७० श्लो)ति भोगादेव कर्मक्षयश्रवणात् अश्लेषविनाशश्रुतिः कथञ्चित् विद्यास्तुत्यर्थतया नेयेति प्राप्त उच्यते – तदधिगम उत्तरपूर्वाघयोरश्लेषविनाशौ तद्व्यपदेशात् ॥ ४-१-१३ ॥ उपासने प्रारब्धे तत्समार्थ्यादेव पूर्वाघविनाशः उत्तराघाश्लेषश्च भवति तद्व्यपदेशात् । *एवम् हास्य सर्वे पाप्मानः प्रदूयन्ते*(छान्.५-२४-३)। *एवमेवम् विदि पापम् कर्म न श्लिष्यत*(छान्.४-१४-३) इति श्रुतेः । […]

आप्रयाणाधिकरणम्

॥श्रीशारीरकशास्त्रार्थदीपिका ॥ श्रीमद्रङ्गरामानुजमुनिभिःविरचिता श्रीशारीरकब्रह्मसूत्रव्याख्या ॥ श्रीशारीरकशास्त्रार्थदीपिकायाम् चतुर्थस्याध्यायस्य प्रथमःपादः ॥ आप्रयाणाधिकरणम् ॥ ६ ॥     इदमपवर्गसाधनमुपासनम् एकस्मिन्नेवाहनि कार्यम् शास्त्रार्थस्य तावतैव कृतत्वादिति पूर्वपक्षे प्राप्ते उच्यते – आप्रयाणात्तत्रापि हि दृष्टम् ॥४-१-१२॥ उपासनम् आमरणमनुवर्तनीयम् *स खल्वेवम् वर्तयन् यावदायुषम् ब्रह्मलोकमभिसम्पद्यते न च पुनरावर्तते न च पुनरावर्तत*(छान्.८-१५-१) इति उपासनस्य यावदायुषमनुवर्तनीयत्वविधानात् । इति आप्रयाणाधिकरणम् ॥

आप्रयाणाधिकरणम्

॥श्रीशारीरकशास्त्रार्थदीपिका ॥ श्रीमद्रङ्गरामानुजमुनिभिःविरचिता श्रीशारीरकब्रह्मसूत्रव्याख्या ॥ श्रीशारीरकशास्त्रार्थदीपिकायाम् चतुर्थस्याध्यायस्य प्रथमःपादः ॥ आप्रयाणाधिकरणम् ॥ ६ ॥     इदमपवर्गसाधनमुपासनम् एकस्मिन्नेवाहनि कार्यम् शास्त्रार्थस्य तावतैव कृतत्वादिति पूर्वपक्षे प्राप्ते उच्यते – आप्रयाणात्तत्रापि हि दृष्टम् ॥४-१-१२॥ उपासनम् आमरणमनुवर्तनीयम् *स खल्वेवम् वर्तयन् यावदायुषम् ब्रह्मलोकमभिसम्पद्यते न च पुनरावर्तते न च पुनरावर्तत*(छान्.८-१५-१) इति उपासनस्य यावदायुषमनुवर्तनीयत्वविधानात् । इति आप्रयाणाधिकरणम् ॥

आसीनाधिकरणम्

॥श्रीशारीरकशास्त्रार्थदीपिका ॥ श्रीमद्रङ्गरामानुजमुनिभिःविरचिता श्रीशारीरकब्रह्मसूत्रव्याख्या ॥ श्रीशारीरकशास्त्रार्थदीपिकायाम् चतुर्थस्याध्यायस्य प्रथमःपादः ॥ आसीनाधिकरणम् ॥५॥ आसीनस्सम्भवात् ॥४-१-७॥     आसीन एव उपासीत | तस्यैव उपासनस्य सम्भवात् । तिष्ठतो गच्छतश्च यत्नसापेक्षत्वात् शयानस्य निद्राप्रसक्तेश्च उपासनस्य ध्यान-रूपत्वाच्च एकाग्रचित्ततावश्यम्भावात् चित्तैकाग्र्यस्यासन सापेक्षत्वा-च्चासीन एव कुर्यात् । ध्यानाच्च ॥ ४-१-८ ॥ सजातीयप्रत्ययान्तराव्यवहितचिन्तालक्षणध्यानलक्षणत्वादुपासनस्य तत्र च चित्तैकाग्र्यावश्यम्भावेन तत्सिद्धये आसीनत्वस्यापेक्षितत्वाच्च । अचलत्वञ्चापेक्ष्य ॥ ४-१-९ ॥ *ध्यायतीव पृथिवी ध्यायतीवान्तरिक्षमि*(छान्.७-३-७)त्यादिषु निश्चलत्वधर्मेण ध्यातृसाम्यव्यपदेशदर्शनात् ध्यातृनिश्चलत्वस्यापेक्षि-तत्वात् […]

आदित्यादिमत्यधिकरणम्

॥श्रीशारीरकशास्त्रार्थदीपिका ॥ श्रीमद्रङ्गरामानुजमुनिभिःविरचिता श्रीशारीरकब्रह्मसूत्रव्याख्या ॥ श्रीशारीरकशास्त्रार्थदीपिकायाम् चतुर्थस्याध्यायस्य प्रथमःपादः ॥ आदित्यादिमत्यधिकरणम् ॥ ४ ॥      *य एवाऽसौ तपति तमुद्गीथमुपासीते*(छान्.१-३-१)त्यत्र कर्माङ्गभूत-उद्गीथे आदित्यदृष्टिः कर्तव्या उतादित्ये उद्गीथदृष्टिरिति विशये *ब्रह्मदृष्टि-रुत्कर्षादि*(ब्र.सू.४-१-५)ति सूत्रोक्तन्यायेनोत्कृष्टदृष्टेरेवापकृष्टे कर्तव्यत्वात्, कर्माङ्गस्योद्गीथस्य कर्मोपकारकत्वेनोत्कृष्टतया तद्बुद्धिरेवादित्ये कर्तव्येति पूर्वपक्षे प्राप्ते उच्यते – आदित्यादिमतयश्चाङ्ग उपपत्तेः ॥ ४-१-६ ॥ अत्र चशब्दोऽवधारणे । अङ्ग एवादित्यादिमतयः कार्याः । कर्मा-राध्यतया आदित्यादीनामेवोत्कृष्टत्वस्योपपत्तेरिति ॥ इति आदित्यादिमत्यधिकरणम् ॥

प्रतीकाधिकरणम्

॥श्रीशारीरकशास्त्रार्थदीपिका ॥ श्रीमद्रङ्गरामानुजमुनिभिःविरचिता श्रीशारीरकब्रह्मसूत्रव्याख्या ॥ श्रीशारीरकशास्त्रार्थदीपिकायाम् चतुर्थस्याध्यायस्य प्रथमःपादः ॥ प्रतीकाधिकरणम् ॥ ३ ॥    *मनो ब्रह्मेत्युपासीते*(छान्.३-१८-१)ति प्रतीकोपासनस्यापि ब्रह्मोपासन-त्वाविशेषात् ब्रह्मणश्च उपासितुरात्मत्वेन आत्मत्वेनैवोपासनम् कार्यमिति पूर्वपक्षे प्राप्त उच्यते । न प्रतीके न हि सः ॥४-१-४॥ मनोविशेष्यकब्रह्मविशेषणकोपासने ब्रह्मणः दृष्टिविशेषणत्वेन विशेष्य-भूतमनसः उपासकम् प्रत्यात्मत्वासम्भवेन अब्रह्माणि मनसि ब्रह्मदृष्ट्या-नुसन्धानमेवेदम् । ननु अत्रापि ब्रह्मण एवोपास्यत्वमस्तु अचेतनस्य अल्पशक्तेर्मन आदेरुपास्यत्वासम्भवात् मनसः दृष्टिविशेषणत्वमङ्गीकृत्य ब्रह्मण एवोपास्यत्वस्य न्याय्यत्वादित्यत्राह – ब्रह्मदृष्टिरुत्कर्षात् […]