॥श्रीशारीरकशास्त्रार्थदीपिका ॥
श्रीमद्रङ्गरामानुजमुनिभिःविरचिता श्रीशारीरकब्रह्मसूत्रव्याख्या ॥
श्री शारीरकशास्त्रार्थदीपिकायाम् द्वितीयाध्यायस्य तुरीयः पादः
वायुक्रियाधिकरणम् ॥ ४ ॥
मुख्यः प्राणः किम् वायुमात्रम् उत तदीयस्पन्दनक्रिया उत वायुरेव कञ्चिदवस्थाविशेषमापन्न इति विशये *य: प्राणस्स वायुरि*(बृह.५-१-५-३)ति श्रुतेः वायुमात्रम् प्राणः । अथवा उच्छ्वासनिश्वासात्मकवायु-क्रियाम् प्राणशब्दप्रसिद्धेः क्रिया वा स्यादिति पूर्वपक्षे प्राप्त उच्यते –
न वायुक्रिये पृथगुपदेशात् ॥ २-४-८ ॥
*एतस्माज्जायते प्राणो मनस्सर्वेन्द्रियाणि च । खम् वायुर्ज्योतिराप* (मुण्ड.२-१-३) इति वाय्वपेक्षया पृथगेव द्रव्योत्पत्तिप्रकरणे व्यपदेशान्न वायुमात्रम् तत्क्रिया वा प्राणः ।
तर्हि किमग्निवद्भूतान्तरम् नेत्याह –
चक्षुरादिवत्तु तत्सहशिष्ट्यादिभ्यः ॥ २-४-९ ॥
चक्षुरादिवदयम् जीवोपकरणविशेषः न तत्वान्तरम् प्राणसम्वादादिषु चक्षुरादिभिस्सह प्राणस्य शासनम् श्रूयमाणम् हि तत्साम्यमवगमयति । तथा मुख्यप्राण इत्यादिव्यपदेशोsपि प्राणशब्दित चक्षुरादिसाजत्यमेवा-वगमयतीत्यर्थः ।
ननु प्राणस्यापि जीवोपकरणत्वे तद्वदुपकारविशेषक्रिया वक्तव्या । तदभावान्नोपकरणत्वम् इत्यत्राह –
अकरणत्त्वाच्च न दोषस्तथा हि दर्शयति ॥ २-४-१० ॥
करणम् क्रिया । उपकारकक्रियाराहित्याद्यो दोषः स न सम्भवति । शरीरधारणलक्षणोपकारकक्रियाम् हि श्रुतिरेव दर्शयति *अहमेवैतत्पञ्च-धात्मानम् विभज्यैतद्बाणमवष्ठभ्य विधारयामि*(प्रश्न.२-३)इति *प्राणेन रक्षन्नपरम् कुलायमि*(बृह.६-३-१२)ति च ॥
नन्वेवम् नामभेदात्कार्यभेदाच्च प्राणापानादयस्तत्वान्तरम् स्युः नेत्युच्यते –
पञ्चवृत्तिर्मनोवद्व्यपदिश्यते ॥ २-४-११ ॥
यथा *कामस्सङ्कल्पो विचिकित्सा श्रद्धाऽश्रद्धे*(बृह.३-५-३)त्यादि-वचनान्मन एव कार्यभेदाद्यथा कामादिशब्दैर्व्यपदिश्यते कामादयो न मनसस्तत्वान्तर, एवम् *प्राणोऽपानो व्यान उदानस्समान इत्येतत्सर्वम् प्राण एवे*(बृह.३-५-३)ति वचने प्राणस्यैकस्यैव कार्यभेदात् प्राणापान-व्यानोदानदित्ववचनान्न तत्वान्तरम् प्राणाप्रानादयः इति सिद्धान्तितम् । अत्र च धर्मभूतज्ञानावस्थाविशेषाः कामादयो मनसस्तत्वान्तरमेवेति कथम् कामादीनाम् तत्वान्तरत्वनिषेध इति वाच्यम् । *कामादिरूप-ज्ञानपरिणामहेतुत्वावस्थस्य मनस एव कामादिशब्दैरभिधानान्न तत्वान्तरम् कामस्सङ्कल्प*(श्रुतप्रकाशिका) इत्यादिवाक्ये कामादिशब्दितमिति व्यासार्यैरुक्तत्वात् ।
इति वायुक्रियाधिकरणम् ॥
