श्रीशारीरकमीमांसाभाष्ये कार्याख्यानाधिकरणम्॥५॥
(प्राणवासस्त्वदृष्टिविद्या छा. 5.2, बृ. 8.1.14)
(अधिकरणार्थः – आचमनीयानां अपां प्राणं प्रति वासस्त्वानुसन्धानस्याप्राप्तस्य विधिः, न तु आचमनस्य)
३७२. कार्याख्यानादपूर्वम्॥३–३–१८॥
(विचारणीयविषयोपस्थापनम्)
पूर्वप्रस्तुतप्राणविद्याशेषभूतमिदानीं चिन्त्यते। छान्दोग्यवाजसनेयकयो: ज्येष्ठं च श्रेष्ठं च प्राणमुपास्यमुक्त्वा प्राणस्य वासस्त्वेनापोऽभिधीयन्ते; छान्दोग्ये तावत् स होवाच किं मे वासो भविष्यतीति । आप इति होचु: । तस्माद्वा एतदशिष्यन्त: पुरस्ताच्चोपरिष्टाच्चाद्भि: परिदधति । लम्भुको ह वासो भवत्यनग्नो भवति (छा.५.२.२) इति। वाजसनेयके किं मे वास: (बृ.८.१.१४) इति प्राणेन पृष्टा वागादय: ऊचु: आपो वास इति । तद्विद्वांसश्श्रोत्रिया अशिष्यन्त आचामन्त्यशित्वा चाचमन्त्येतमेव तदनमनग्नंकुर्वन्तो मन्यन्ते (बृ.८.१.१४) तस्मादेवंविदशिष्यन्नाचामेदशित्वा चाचामेदेतमेव तदनमनग्नं कुरुते (बृ.८.१.१४) इति ।
(विचारणीयोंशः)
तत्र संशय: – किमत्राचमनं विधीयते, उतापां प्राणवासस्त्वानुसन्धानमिति।
(पूर्वपक्षः)
अशिष्यन्नाचामेदशित्वा चाचामेत् (बृ.८.१.१४) इत्याचमने विधिप्रत्ययश्रवणात्, एतमेव तदनमनग्नं कुरुते (बृ.८.१.१४) इति वेदने विधिप्रत्ययाभावादनग्नतासङ्कीर्तनस्य स्तुत्यर्थतयाऽन्वयोपपत्तेश्च, भोजनाङ्गस्याचमनस्य स्मृत्याचारप्राप्तत्वेन विधिप्रत्ययबलात् प्राणविद्याङ्गम् आचमनान्तरं विधीयते –
(सयुक्तिकः सिद्धान्तः)
इति प्राप्ते ब्रूम: – आचमनीयानामपां प्राणस्य वासस्त्वानुसन्धानमेवेह – अपूर्वम् – अप्राप्तं विधीयते, कार्याख्यानात् – अप्राप्ताख्यानात्, अप्राप्ताख्याने शब्दस्यार्थवत्त्वादित्यर्थ:।
(भोजनाङ्गाचमनस्याप्राप्तत्वतो विधेयत्वाशङ्काया निरासः)
एतदुक्तं भवति – किं मे वास: (बृ.८.१.१४) आपो वास: (बृ.८.१.१४) अद्भि:परिदधति (छा.५.२.२) एतमेव तदनमनग्नं कुरुते इत्युपक्रमोपसंहारयोर्वाक्यस्यापां प्राणवासोदृष्टिपरत्वप्रतीतेराचमनस्य स्मृत्याचारप्राप्तत्वात् आचमनमनूद्य आचमनीयासु अप्सु प्राणवासस्त्वानुसन्धानं विधीयते इति । अत एव च्छान्दोग्ये, तस्माद्वा एतदशिष्यन्त: पुरस्ताच्चोपरिष्टाच्चाद्भि: परिदधति (छा.५.२.२) इत्यद्भि: परिधानमेवोक्तम्; नाचमनम्॥१८॥
इति श्रीशारीरकमीमांसाभाष्ये कार्याख्यानाधिकरणम्॥ ५॥
