श्रीमद्वाल्मीकीयरामायणम् बालकाण्डः
पञ्चपञ्चाशः सर्गः
ततस्तानाकुलान् दृष्ट्वा विश्वामित्रास्त्रमोहितान् ।
वसिष्ठश्चोदयामास कामधुक्सृज योगतः ।। 1.55.1 ।।
अथ पुनर्दिव्यास्त्रलाभपूर्वं विश्वामित्रेण वसिष्ठाश्रमसंरोधः पञ्चपञ्चाशे–ततस्तानित्यादि । हे कामधुक् योगतः योगमहिम्ना, तिरश्चो ऽपि ब्रह्मप्रसादाद्योगशक्तिरस्तीति ज्ञेयम् ।। 1.55.1 ।।
तस्या हुम्भारवाज्जाताः काम्भोजा रविसन्निभाः ।
ऊधसस्त्वथ सञ्जाताः पप्लवाः शस्त्रपाणयः ।। 1.55.2 ।।
तस्या इत्यादि चत्वारः । ऊधसः स्तनात् ।। 1.55.2 ।।
योनिदेशाच्च यवनाःशकृद्देशाच्छकास्तथा ।
रोमकूपेषु च म्लेच्छा हारीतास्सकिरातकाः ।। 1.55.3 ।।
तैस्तैर्निषूदितं सर्वं विश्वामित्रस्य तत्क्षणात् ।
सपदातिगजं साश्वं सरथं रघुनन्दन ।। 1.55.4 ।।
हारीताः किरातजातिविशेषाः ।। 1.55.3,4 ।।
दृष्ट्वा निषूदितं सैन्यं वसिष्ठेन महात्मना ।
विश्वामित्रसुतानां तु शतं नानाविधायुधम् ।
अभ्यधावत्सुसंक्रुद्धं वसिष्ठं जपतां वरम् ।। 1.55.5 ।।
हुङ्कारेणैव तान् सर्वान् ददाह भगवानृषिः ।। 1.55.6 ।।
दृष्ट्वेत्यादिषट् । वसिष्ठमभ्यधावत् तस्य सर्वविनाशमूलत्वात् इति भावः । जपतां वरम् इति हुङ्कारेण निरासे हेतुः ।। 1.55.5,6 ।।
ते साश्वरथपादाता वसिष्ठेन महात्मना ।
भस्मीकृता मुहूर्तेन विश्वामित्रसुतास्तदा ।। 1.55.7 ।।
दृष्ट्वा विनाशितान् पुत्रान् बलं च सुमहायशाः ।
सव्रीडश्चिन्तयाविष्टो विश्वामित्रो ऽभ्ावत्तदा ।। 1.55.8 ।।
मुहूर्तेनेति मासेनानुवाको ऽधीत इतिवदुपसर्गे तृतीया ।। 1.55.7,8 ।।
समुद्र इव निर्वेगो भग्नदंष्ट्र इवोरगः ।
उपरक्त इवादित्यः सद्यो निष्प्रभतां गतः ।। 1.55.9 ।।
निर्वेगः युद्धप्रवृत्तिरहितः । उरग इव निःशक्तिरिति शेषः । उपरक्तः राहुग्रस्तः ।। 1.55.9 ।।
हतपुत्रबलो दीनो लूनपक्ष इव द्विजः ।
हतदर्प्पो हतोत्साहो निर्वेदं समपद्यत ।। 1.55.10 ।।
निर्वेदं दुःखम् ।। 1.55.10 ।।
स पुत्रमेकं राज्याय पालयेति नियुज्य च ।
पृथिवीं क्षत्रधर्म्मेण वनमेवान्वपद्यत ।। 1.55.11 ।।
स गत्वा हिमवत्पार्श्वं किन्नरोरगसेवितम् ।
महादेवप्रसादार्थं तपस्तेपे महातपाः ।। 1.55.12 ।।
स इत्यादिचत्वारः । एकमवशिष्टमिति शेषः । राज्याय राज्यं कर्तुम् । पृथिवीं क्षत्रधर्म्येण पालयेत्यन्वयः ।। 1.55.11,12 ।।
केनचित्त्वथ कालेन देवेशो वृषभध्वजः ।
दर्शयामास वरदो विश्वामित्रं महाबलम् ।। 1.55.13 ।।
किमर्थं तप्यसे राजन् ब्रूहि यत्ते विवक्षितम् ।
वरदो ऽस्मि वरो यस्ते काङ्क्षितः सो ऽभिधीयताम् ।। 1.55.14 ।।
दर्शयामास आत्मानमिति शेषः ।। 1.55.13,14 ।।
एवमुक्तस्तु देवेन विश्वामित्रो महातपाः ।
प्रणिपत्य महादेवमिदं वचनमब्रवीत् ।। 1.55.15 ।।
एवमित्यादिचत्वारः ।। 1.55.15 ।।
यदि तुष्टो महादेव धनुर्वेदो ममानघ ।
साङ्गोपाङ्गोपनिषदः सरहस्यः प्रदीयताम् ।। 1.55.16 ।।
यानि देवेषु चास्त्राणि दानवेषु महर्षिषु ।
गन्धर्वयक्षरक्षस्सु प्रतिभान्तु ममानघ ।
तव प्रसादाद्भवतु देवदेव ममेप्सितम् ।। 1.55.17 ।।
एवमस्त्विति देवेशो वाक्यमुक्त्वा गतस्तदा ।। 1.55.18 ।।
साङ्गोपाङ्गोपनिषद इत्यकारान्तत्वमार्षम् । अङ्गं सन्निपत्योपकारम् । उपाङ्गं आरादुपकारकम् । उपनिषत् रहस्यमन्त्रः । सरहस्यः उपदेशगम्यार्थसहितः । प्रतिभान्तु तानीति शेषः । ममेप्सितं अन्यदपीति शेषः ।। 1.55.1618 ।।
प्राप्य चास्त्राणि राजर्षिर्विश्वामित्रो महाबलः ।
दर्पेण महतायुक्तो दर्पपूर्णो ऽभवत्तदा ।। 1.55.19 ।।
विवर्द्धमानो वीर्येण समुद्र इव पर्वणि ।
हतमेव तदा मेने वसिष्ठमृषिसत्तमम् ।। 1.55.20 ।।
प्राप्येत्यादिसप्त । दर्पपूर्ण इति क्षत्रियत्वादिदर्पयुक्तः । विशेषास्त्रलाभादिदानीं दर्पपूर्णो ऽभूदित्यर्थः ।। 1.55.19,20 ।।
ततो गत्वाश्रमपदं मुमोचास्त्राणि पार्थिवः ।
यैस्तत्तपोवनं सर्वं निर्दग्धं चास्त्रतेजसा ।। 1.55.21 ।।
यैरस्त्रैः । अस्त्रतेजसा स्वतेजसा ।। 1.55.21 ।।
उदीर्यमाणमस्त्रं तद्विश्वामित्रस्यधीमतः ।
दृष्ट्वा विप्रद्रुता भीता मुनयः शतशो दिशः ।। 1.55.22 ।।
उदीर्यमाणं प्रयुज्यमानम् ।। 1.55.22 ।।
वसिष्ठस्य च ये शिष्यास्तथैव मृगपक्षिणः ।
विद्रवन्ति भयाद्भीता नानादिग्भ्यः सहस्रशः ।। 1.55.23 ।।
वसिष्ठस्याश्रमपदं शून्यमासीन्महात्मनः ।
मुहूर्तमिव निःशब्दमासीदिरिणसन्निभम् ।। 1.55.24 ।।
भयात् भयदादस्त्रात् । नानादिग्भ्यः इति व्यत्ययेन द्वितीयार्थे चतुर्थी । नानादिग्भ्यः स्वस्वस्थानेभ्य इति वा । आश्रमपदं वनम् । शून्यं निस्तरुगुल्मम् । इरिणम् ऊषरम् ।। 1.55.23,24 ।।
वदतो वै वसिष्ठस्य माभैरिति मुहुर्मुहुः ।
नाशयाम्यद्य गाधेयं नीहारमिव भास्करः ।। 1.55.25 ।।
वसिष्ठे रक्षके विद्यमाने कुतो विद्रवन्तीत्यत्राह–वदत इति । भावलक्षणे षष्ठी अनादरे वा । गाधेयं नाशयामि मा भैरिति वदतो वसिष्ठस्य वचनमनादृत्य विद्रवन्तीति पूर्वेणान्वयः ।। 1.55.25 ।।
एवमुक्त्वा महातेजा वसिष्ठो जपतां वरः ।
विश्वामित्रं तदा वाक्यं सरोषमिदमब्रवीत् ।। 1.55.26 ।।
एवमित्यादित्रयः । उक्त्वा स्वानिति शेषः ।। 1.55.26 ।।
आश्रमं चिरसंवृद्धं यद्विनाशितवानसि ।
दुराचारो ऽसि तन्मूढ तस्मात्त्वं न भविष्यसि ।। 1.55.27 ।।
इत्युक्त्वा परमक्रुद्धो दण्डमुद्यम्यसत्वरः ।
विधूममिव कालाग्निं यमदण्डमिवापरम् ।। 1.55.28 ।।
इत्यार्षे श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये बालकाण्डे पञ्चपञ्चाशः सर्गः ।। 55 ।।
न भविष्यसि न शिष्यसीति यावत् । उद्यम्य तस्थाविति शेषः ।। 1.55.27,28 ।।
इति श्रीगोविन्दराजविरचिते श्रीरामायणभूषणे मणिमञ्जीराख्याने बालकाण्डव्याख्याने पञ्चपञ्चाशः सर्गः ।। 55 ।।
