श्रीमद्वाल्मीकीयरामायणम् बालकाण्डः
एकसप्ततितमः सर्गः
एवं ब्रुवाणं जनकः प्रत्युवाच कृताञ्जलिः ।
श्रोतुमर्हसि भद्रं ते कुलं नः परिकीर्तितम् ।। 1.71.1 ।।
प्रदाने हि मुनिश्रेष्ठ कुलं निरवशेषतः ।
वक्तव्यं कुलजातेन तन्निबोध महामुने ।। 1.71.2 ।।
एवं वसिष्ठेन वरवंशकीर्तनपूर्वकं वधूवरणे कृते जनकः स्ववंशविशुद्धताज्ञापनपूर्वकं कन्याप्रदानं प्रतिजानीते एकसप्ततितमे– एवं ब्रुवाणमित्यादि ।। 1.71.1,2 ।।
राजाभूत् त्रिषु लोकेषु विश्रुतः स्वेन कर्मणा ।
निमिः परमधर्मात्मा सर्वसत्त्ववतां वरः ।। 1.71.3 ।।
सत्त्ववतां बलवताम् ।। 1.71.3 ।।
तस्य पुत्रो मिथिर्नाम मिथिला येन निर्मिता ।
प्रथमो जनको नाम जनकादप्युदावसुः ।। 1.71.4 ।।
उदावसोस्तु धर्मात्मा जातो वै नन्दिवर्द्धनः ।
नन्दिवर्द्धनपुत्रस्तु सुकेतुर्नाम नामतः ।। 1.71.5 ।।
सुकेतोरपि धर्मात्मा देवरातो महाबलः ।
देवरातस्य राजर्षेर्बृहद्रथ इति स्मृतः ।। 1.71.6 ।।
प्रथम इति । मिथिमारभ्यास्माकं जनकसञ्ज्ञेति भावः ।। 1.71.46 ।।
बृहद्रथस्य शूरो ऽभून्महावीरः प्रतापवान् ।
महावीरस्य धृतिमान् सुधृतिः सत्यविक्रमः ।। 1.71.7 ।।
सुधृतेरपि धर्मात्मा दृष्टकेतुः सुधार्मिकः ।
दृष्टकेतोस्तु राजर्षेर्हर्यश्व इति विश्रुतः ।। 1.71.8 ।।
हर्यश्वस्य मरुः पुत्रो मरोः पुत्रः प्रतिन्धकः ।
प्रतिन्धकस्य धर्मात्मा राजा कीर्तिरथः सुतः ।। 1.71.9 ।।
पुत्रः कीर्तिरथस्यापि देवमीढ इति स्मृतः ।
देवमीढस्य विबुधो विबुधस्य महीध्रकः ।। 1.71.10 ।।
महीध्रकसुतो राजा कीर्तिरातो महाबलः ।
कीर्तिरातस्य राजर्षेर्महारोमा व्यजायत ।। 1.71.11 ।।
महारोम्णस्तु धर्मात्मा स्वर्णरोमा व्यजायत ।
स्वर्णरोम्णस्तु राजर्षेर्ह्रस्वरोमा व्यजायत ।। 1.71.12 ।।
तस्य पुत्रद्वयं जज्ञे धर्मज्ञस्य महात्मनः ।
ज्येष्ठो ऽहमनुजो भ्राता मम वीरः कुशध्वजः ।। 1.71.13 ।।
सुधृतिरित्यन्वर्थसञ्ज्ञाज्ञापनार्थं विशेषणद्वयम् ।। 1.71.713 ।।
मां तु ज्येष्ठं पिता राज्ये सो ऽभिषिच्य नराधिपः ।
कुशध्वजं समावेश्य भारं मयि वनं गतः ।। 1.71.14 ।।
भारं भरणीयम्, पोषणीयमिति यावत् ।। 1.71.14 ।।
वृद्धे पितरि स्वर्याते धर्मेण धुरमावहम् ।
भ्रातरं देवसङ्काशं स्नेहात्पश्यन् कुशध्वजम् ।। 1.71.15 ।।
धुरं राज्यभारम् ।। 1.71.15 ।।
कस्य चित्त्वथ कालस्य साङ्काश्यादगमत् पुरात् ।
सुधन्वा वीर्यवान् राजा मिथिलामवरोधकः ।। 1.71.16 ।।
स च मे प्रेषयामास शैवं धनुरनुत्तमम् ।
सीता कन्या च पद्माक्षी मह्यं वै दीयतामिति ।। 1.71.17 ।।
कस्यचित्कालस्य कस्मिंश्चित्काले गते । अवरोधकः अवरोद्धुमित्यर्थः । “तुमुन्ण्वुलौ क्रियायां क्रियार्थायाम्” इति ण्वुल् ।। 1.71.16,17 ।।
तस्या ऽप्रदानाद्ब्रह्मर्षे युद्धमासीन्मया सह ।
स हतो ऽभिमुखो राजा सुधन्वा तु मया रणे ।। 1.71.18 ।।
निहत्य तं मुनिश्रेष्ठ सुधन्वानं नराधिपम् ।
साङ्काश्ये भ्रातरं वीरमभ्यषिञ्चं कुशध्वजम् ।। 1.71.19 ।।
तस्य सुधन्वनः । अप्रदानात् सीताधनुषोरप्रदानात् ।। 1.71.18,19 ।।
कनीयानेष मे भ्राता अहं ज्येष्ठो महामुने ।
ददामि परमप्रीतो वध्वौ ते मुनिपुङ्गव ।। 1.71.20 ।।
ते वध्वौ ददामि स्नुषात्वेन ददामि । वसिष्ठेन वरणात्ते ददामीत्युक्तम् ।। 1.71.20 ।।
सीतां रामाय भद्रं ते ऊर्मिलां लक्ष्मणाय च ।। 1.71.21 ।।
वध्वावित्युक्तं व्यवस्थया दर्शयति–सीतामित्यर्द्धेन ।। 1.71.21 ।।
वीर्यशुल्कां मम सुतां सीतां सुरसुतोपमाम् ।
द्वितीयामूर्मिलां चैव त्रिर्ददामि न संशयः ।। 1.71.22 ।।
उक्तमर्थं सनिमित्तमुपपादयतिवीर्येति । वीर्यशुल्कामित्येतदूर्मिलाया अपि विशेषणम् । यद्यपि रामेणैव धनुर्भङ्गः कृतः तथापि तादृशशक्तेर्लक्ष्मणे ऽपि दर्शनात्तद्वीर्यमेव ऊर्मिलाया अपि शुल्कमित्यर्थः । ऊर्मिला जनकस्यौरसपुत्री । त्रिः त्रिवारं त्रिभिः करणैर्वा ।। 1.71.22 ।।
रामलक्ष्मणयो राजन् गोदानं कारयस्व ह ।
पितृकार्यं च भद्रं ते ततो वैवाहिकं कुरु ।। 1.71.23 ।।
गोदानं नाम, विवाहपूर्वसमयनियतं किञ्चित्कर्म । गावः केशाः दोःपादमूलरोमाणि च यत्र खण्यन्ते तदेतद्गोदानं नाम समावर्तनाख्यं कर्मेत्याहुः । वैवाहिकं पितृकार्यं नान्दीश्राद्धम् ।। 1.71.23 ।।
मघा ह्यद्य महाबाहो तृतीये दिवसे विभो ।
फल्गुन्यामुत्तरे राजंस्तस्मिन् वैवाहिकं कुरु ।
रामलक्ष्मणयो राजन् दानं कार्यं सुखोदयम् ।। 1.71.24 ।।
इत्यार्षे श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये बालकाण्डे एकसप्ततितमः सर्गः ।। 71 ।।
तृतीये भाविनि फल्गुन्यां फल्गुन्याख्ये । उत्तरे उत्तरनक्षत्रे । वैवाहिकं विवाहप्रयोजनम् । “तदस्य प्रयोजनम्” इति ठक् । दानं गोभूतिलहिरण्यादिदानम् । सुखोदयं सुखोदर्कम्, वधूवरयोरतिशयावहमित्यर्थः । कार्यमिति सामान्योक्त्या मयापि कन्यार्थं क्रियत इति सूचितम् । कन्यादाने उत्तरफल्गुन्याः प्रशस्तत्वमुक्तं ज्यौतिषे “त्रीण्युत्तराण्यपि तथार्कमघानुराधामूलान्त्यसोमकमलोद्भवभान्युडूनि” इति ।। 1.71.24 ।।
इति श्रीगोविन्दराजविरचिते श्रीरामायणभूषणे मणिमञ्जीराख्याने बालकाण्डव्याख्याने एकसप्ततितमः सर्गः ।। 71 ।।
