76 Sarga बालकाण्डः

श्रीमद्वाल्मीकीयरामायणम् बालकाण्डः

षट्सप्ततितमः सर्गः

श्रुत्वा तज्जामदग्न्यस्य वाक्यं दाशरथिस्तदा ।

गौरवाद्यन्त्रितकथः पितू राममथाब्रवीत् ।। 1.76.1 ।।

अथ जामदग्न्यगर्वनिर्वापणं षट्सप्ततितमे–श्रुत्वेत्यादि । पितुर्गौरवादिति पितुः सन्निधिगौरवादित्यर्थः । यन्त्रिता नियमिता कथा उच्चैः कथनं येन स तथा ।। 1.76.1 ।।

श्रुतवानस्मि यत्कर्म कृतवानसि भार्गव ।

अनुरुन्ध्यामहे ब्रह्मन् पितुरानृण्यमास्थितः ।। 1.76.2 ।।

श्रुतवानिति । पितुरानृण्यं पितृघातिक्षत्रवधेन पितृवैरशुद्धिमास्थितः सन् यत्कर्म त्रिःसप्तकृत्वः क्षत्रवधरूपं कृतवानसि तच्छ्रुतवानस्मि । तदनुरुन्ध्यामहे अनुरुन्ध्मः । अवश्यं शूरेण वैरशुद्धेः कर्तव्यत्वात् । कर्तरि यगार्षः ।। 1.76.2 ।।

वीर्यहीनमिवाशक्तं क्षत्रधर्मेण भार्गव ।

अवजानासि मे तेजः पश्य मे ऽद्य पराक्रमम् ।। 1.76.3 ।।

इत्युक्त्वा राघवः क्रुद्धो भार्गवस्य शरासनम् ।

शरं च प्रति जग्राह हस्ताल्लघुपराक्रमः ।। 1.76.4 ।।

आरोप्य स धनू रामश्शरं सज्यं चकार ह ।

जामदग्न्यं ततो रामं रामः क्रुद्धो ऽब्रवीद्वचः ।। 1.76.5 ।।

वीर्येति । वीर्यहीनम् । अत एव क्षत्रधर्मेण प्राप्तधनुर्ग्रहणयुद्धादौ अशक्तमिव मन्यमानो यन्माम् अवजानासि ‘क्षत्रधर्मं पुरस्कृत्य’ इत्यादिना अवमानं कृतवानसि तन्नानुरुन्ध्यामहे । “अस्मदो द्वयोश्च” इति चकारादेकस्मिन् बहुवचनम् । अतः तेजःपरपरिभावासहनं पराक्रमम्, स्वशक्त्या पराभिभवनं च पश्य ।। 1.76.35 ।।

ब्राह्मणो ऽसीति पूज्यो मे विश्वामित्रकृतेन च ।

तस्माच्छक्तो न ते राम मोक्तुं प्राणहरं शरम् ।। 1.76.6 ।।

विश्वामित्रकृतेन विश्वामित्रकृतस्नेहेन । विश्वामित्रभगिन्यां सत्यवत्यामृचीकाज्जातो जमदग्निः तस्य पुत्रः परशुराम इति विश्वामित्रसम्बन्धेनेत्यर्थः ।। 1.76.6 ।।

इमां पादगतिं राम तपोबलसमार्जितान् ।

लोकानप्रतिमान् वा ते हनिष्यामि यदिच्छसि ।। 1.76.7 ।।

ते तुभ्यम् । पादयोर्गतिं गमनम् । लोकान् लोकप्राप्तिम् । यदिच्छसि अनयोर्मध्ये यदिच्छसि तद्वदेत्यर्थः । यदीच्छसीति पाठो युक्तः । उभयथा प्रतिबद्धः क्वचित्तिष्ठेन्न लोकं पीडयेदिति रामस्य हृदयम् ।। 1.76.7 ।।

न ह्ययं वैष्णवो दिव्यः शरः परपुरञ्जयः ।

मोघः पतति वीर्येण बलदर्पविनाशनः ।। 1.76.8 ।।

वीर्येण स्वशक्त्या मोधो न पतति लक्ष्यमभित्वा न तूष्णीं पततीत्यर्थः ।। 1.76.8 ।।

वरायुधधरं रामं द्रष्टुं सर्षिगणाः सुराः ।

पितामहं पुरस्कृत्य समेतास्तत्र सङ्घशः ।। 1.76.9 ।।

गन्धर्वाप्सरसश्चैव सिद्धचारणकिन्नराः ।

यक्षराक्षसनागाश्च तद्द्रष्टुं महदद्भुतम् ।। 1.76.10 ।।

वरायुधेत्यादि । रामं तन्महदद्भुतं कर्म च द्रष्टुं समेता इत्यन्वयः ।। 1.76.9,10 ।।

जडीकृते तदा लोके रामे वरधनुर्द्धरे ।

निर्वीर्यो जामदग्न्यो ऽसौ रामो राममुदैक्षत ।। 1.76.11 ।।

जडीकृत इति । लोके जने जडीकृते स्तब्धे । निर्वीर्यः निर्गतवैष्णवतेजाः । तथा च पुराणान्तरम्– “ततः परशुरामस्य देहान्निर्गत्य वैष्णवम् । पश्यतां सर्वदेवानां तेजो राममुपाविशत् ।।”

इति उदैक्षत विस्मित इति शेषः ।। 1.76.11 ।।

तेजो ऽभिहतवीर्यत्वाज्जामदग्न्यो जडीकृतः ।

रामं कमलपत्राक्षं मन्दं मन्दमुवाच ह ।। 1.76.12 ।।

उवाच प्रश्नोत्तरमिति शेषः ।। 1.76.12 ।।

काश्यपाय मया दत्ता यदा पूर्वं वसुन्धरा ।

विषये मे न वस्तव्यमिति मां काश्यपो ऽब्रवीत् ।। 1.76.13 ।।

सो ऽहं गुरुवचः कुर्वन् पृथिव्यां न वसे निशाम् ।

कृता प्रतिज्ञा काकुत्स्थ कृता भूः काश्यपस्य हि ।। 1.76.14 ।।

काश्यपायेत्यादि । यदाब्रवीत्तदाप्रभृति न वस इत्यन्वयः । गुरुवचः काश्यपवचः । कुर्वन् परिपालयन् । कुत इत्यत्राह कृतेति । हिशब्दः प्रसिद्धौ । यतः सर्वप्रसिद्धतया भूः काश्यपस्य स्वत्वेन कृता त्वद्विषये न वत्स्यामीति प्रतिज्ञा च कृता, तस्मादित्यर्थः ।। 1.76.13,14 ।।

तदिमां त्वं गतिं वीर हन्तुं नार्हसि राघव ।

मनोजवं गमिष्यामि महेन्द्रं पर्वतोत्तमम् ।। 1.76.15 ।।

तदिमामिति । गतिः गमनम् ।। 1.76.15 ।।

लोकास्त्वप्रतिमा राम निर्जितास्तपसा मया ।

जहि तान् शरमुख्येन माभूत्कालस्य पर्ययः ।। 1.76.16 ।।

लोकहननं नाम लोकदानप्रतिबन्धः । मूर्तस्य वा अमूर्तस्य वा कार्यस्य प्रतिहननमेव रामशरस्यापेक्षितमिति भावः ।। 1.76.16 ।।

अक्षयं मधुहन्तारं जानामि त्वां सुरोत्तमम् ।

धनुषो ऽस्य परामर्शात् स्वस्ति ते ऽस्तु परन्तप ।। 1.76.17 ।।

एते सुरगणाः सर्वे निरीक्षन्ते समागताः ।

त्वामप्रतिमकर्माणमप्रतिद्वन्द्वमाहवे ।। 1.76.18 ।।

अक्षयमिति । अक्षयं निर्विकारम् । मधुहन्तारं विरोधिनिरसनशीलम् । अनेन “न ब्रह्मा नेशानः” इति महोपनिषदुपबृंहिता । परामर्शात् ग्रहणात् ।। 1.76.17,18 ।।

न चेयं मम काकुत्स्थ व्रीडा भवितुमर्हति ।