श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमदयोध्याकाण्डे सप्तोत्तरशततम: सर्ग:
पुनरेवं ब्रुवाणं तं भरतं लक्ष्मणाग्रज: ।
प्रत्युवाच तत: श्रीमान् ज्ञातिमध्ये ऽभिसत्कृत: ।। 2.107.1 ।।
उपपन्नमिदं वाक्यं यत्त्वमेवमभाषथा: ।
जात: पुत्रो दशरथात् कैकेय्यां राजसत्तमात् ।। 2.107.2 ।।
पुनरित्यादि । अभिसत्कृत: भरतेन स्तोत्रादिना सम्यगभिपूजित: ।। 2.107.12 ।।
पुरा भ्रात: पिता न: स मातरं ते समुद्वहन् ।
मातामहे समाश्रौषीद्राज्यशुल्कमनुत्तमम् ।। 2.107.3 ।।
काममोहेन पित्रा कृतमिति पितरं निन्दन्तं भरतं प्रति रामो मोहहेतुप्रसक्तिरेव नास्तीति दुष्परिहरं हेत्वन्तरमाह–पुरेत्यादिना । राज्यशुल्कं समाश्रौषीत् तव पुत्रिकायां यो जनिष्यते तस्मै राज्यं दास्यामीति प्रतिज्ञां
कृतवान् ।। 2.107.3 ।।
दैवासुरे च सङ्ग्रामे जनन्यै तव पार्थिव: ।
सम्प्रहृष्टो ददौ राजा वरमाराधित: प्रभु: ।। 2.107.4 ।।
दैवासुर इति । दैवासुरे देवासुरसम्बन्धिनि । वरं वरद्वयम् ।। 2.107.4 ।।
तत: सा सम्प्रतिश्राव्य तव माता यशस्विनी ।
अयाचत नरश्रेष्ठं द्वौ वरौ वरवर्णिनी ।। 2.107.5 ।।
तत इति । तव माता सम्प्रतिश्राव्य शपथं कारयित्वा । तत: द्वौ वरौ अयाचतेति सम्बन्ध: ।। 2.107.5 ।।
तव राज्यं नरव्याघ्र मम प्रव्राजनं तथा ।
तौ च राजा तदा तस्यै नियुक्त: प्रददौ वरौ ।। 2.107.6 ।।
याच्ञाप्रकारमाह–तवेत्यादिना । ननु कैकेयी स्वोद्वाहकाले कन्याशुल्कत्वेन भरतस्य प्राप्तं राज्यं वरविषयत्वने कथमयाचत ? उच्यते–बाल्यवृत्तान्तत्वाच्चिरकालान्तरितत्वाच्च सन्निहितं वरद्वयमेव याचितवतीति न दोष: । मध्ये प्राप्तस्यापि वरद्वयस्य “किं न स्मरसि कैकेयि” इति मन्थरया स्मारितत्वात् चिरकालवृत्तान्तस्य विस्मरणमुपपन्नमेव । ननु दशरथउद्वाहकाले कैकेयीपुत्राय प्रतिश्रुतं राज्यं रामायदातुं कथमुद्युक्तवान् ? सत्यम्– “उद्वाहकाले रतिसम्प्रयोगे प्राणात्यये सर्वधनापहारे । विप्रस्य चार्थेप्यनृतं वदेयु: पञ्चानृतान्याहुरपातकानि ।।” इति न्यायेन दोषाभावं हृदि निधाय तथा कृतवानिति न दोष:। केकयोपि रामगुणानुविद्धतया राज्यं न दौहित्राय याचितवान्। रामोपि सुमन्त्रादिभ्य इदं रहस्यं श्रुतवान् अत एव हि ते श्रृण्वन्तोऽनुमान्य स्थितवन्त इति द्रष्टव्यम् ।। 2.107.6 ।।
तेन पित्रा ऽहमप्यत्र नियुक्त: पुरुषर्षभ ।
चतुर्दश वने वासं वर्षाणि वरदानिकम् ।। 2.107.7 ।।
तेन कैकेय्यै प्रतिश्रुतराज्येन । अत्र वने दण्डकारण्ये । वरदानिकं वरदाननिमित्तकं वासं नियुक्त इति सम्बन्ध: ।। 2.107.7 ।।
सो ऽहं वनमिदं प्राप्तो निर्जनं लक्ष्मणान्वित: ।
सीतया चाप्रतिद्वन्द्व: सत्यवादे स्थित: पितु: ।। 2.107.8 ।।
भवानपि तथेत्येव पितरं सत्यवादिनम् ।
कर्त्तुमर्हति राजेन्द्र क्षिप्रमेवाभिषेचनात् ।। 2.107.9 ।।
अप्रतिद्वन्द्व: केनापि वारयितुमशक्य इति यावत् ।। 2.107.89 ।।
ऋणान्मोचय राजानं मत्कृते भरत प्रभुम् ।
पितरं चापि धर्मज्ञं मातरं चाभिनन्दय ।। 2.107.10 ।।
ऋणान्मोचय राजानं स्वाभिषेचनेन कैकेय्या ऋणाद्राजानं मोचयेत्यर्थ: ।। 2.107.10 ।।
श्रूयते हि पुरा तात श्रुतिर्गीता यशस्विना ।
गयेन यजमानेन गयेष्वेव पितृ़न् प्रति ।। 2.107.11 ।।
स्वोक्तार्थस्यावश्यकर्त्तव्यत्वे सम्मतिमाह–श्रूयत इत्यादिना । गयेन गयाख्येन । गयेषु गयाख्येषु प्रदेशेषु ।। 2.107.11 ।।
पुन्नाम्नो नरकाद्यस्मात् पितरं त्रायते सुत: ।
तस्मात् पुत्र इति प्रोक्त: पितृ़न् यत्पाति वा सुत: ।। 2.107.12 ।।
पुन्नाम्नो नरकात्त्रायत इति पुत्र: । पितृ़न् पाति तदुद्देशकृतेष्टापूर्त्तादिना स्वर्लोकं प्रापय्य रक्षतीत्यर्थ: ।। 2.107.12 ।।
एष्टव्या बहव: पुत्रा गुणवन्तो बहुश्रुता: ।
तेषां वै समवेतानामपि कश्चिद्गयां व्रजेत् ।। 2.107.13 ।।
एष्टव्या: काङ्क्षितव्या: ।। 2.107.13 ।।
एवं राजर्षय: सर्वे प्रतीता राजनन्दन ।
तस्मात् त्राहि नरश्रेष्ठ पितरं नरकात् प्रभो ।। 2.107.14 ।।
अयोध्यां गच्छ भरत प्रकृतीरनुरञ्जय ।
शत्रुघ्नसहितो वीर सह सर्वैर्द्विजातिभि: ।। 2.107.15 ।।
प्रवेक्ष्ये दण्डकारण्यमहमप्यविलम्बयन् ।
आभ्यां तु सहितो राजन् वैदेह्या लक्ष्मणेन च ।। 2.107.16 ।।
एवम् उक्तप्रकारेण । प्रतीता: निश्चितवन्त: ।। 2.107.1416 ।।
त्वं राजा भरत भव स्वयं नराणां वन्यानामहमपि राजराण्मृगाणाम् ।
गच्छत्वं पुरवरमद्य सम्प्रहृष्ट: संहृष्टस्त्वहमपि दण्डकान् प्रवेक्ष्ये ।। 2.107.17 ।।
मृगाणां राजराट् भवामि मृगाणां रञ्जक: शिक्षकश्च भवामीत्यर्थ: । अत्र मृगशब्देन तत्तुल्या मुनयो लक्ष्यन्ते । यद्वा भाविसुग्रीवरञ्जनवालिवधादीनां बीजन्यासोयम् ।। 2.107.17 ।।
छायां ते दिनकरभा: प्रबाधमानं वर्षत्रं भरत करोतु मूर्ध्नि शीताम् ।
एतेषामहमपि काननद्रुमाणां छायां तामति शयिनीं सुखी श्रयिष्ये ।। 2.107.18 ।।
छायामिति । वर्षत्रं छत्रम् । सुखी श्रयिष्य इति पाठ: ।। 2.107.18 ।।
शत्रुघ्न: कुशलमतिस्तु ते सहाय: सौमित्रिर्मम विदित: प्रधानमित्रम् ।
चत्वारस्तनयवरा वयं नरेन्द्रं सत्यस्थं भरत चराम मा विषादम् ।। 2.107.19 ।।
शत्रुघ्न इति । चराम करवामेत्यर्थ: ।। 2.107.19 ।।
इत्यार्षे श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमदयोध्याकाण्डे सप्तोत्तरशततम: सर्ग: ।। 107 ।।
इति श्रीगोविन्दराजविरचिते श्रीरामायणभूषणे पीताम्बराख्याने अयोध्याकाण्डव्याख्याने सप्तोत्तरशततम: सर्ग: ।। 107 ।।
