श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमदयोध्याकाण्डे अष्टनवतितम: सर्ग:
निवेश्य सेनां तु विभु: पद्भ्यां पादवतां वर: ।
अभिगन्तुं स काकुत्स्थमियेष गुरुवर्त्तकम् ।। 2.98.1 ।।
निविष्टमात्रे सैन्ये तु यथोद्देशं विनीतवत् ।
भरतो भ्रातरं वाक्यं शत्रुघ्नमिदमब्रवीत् ।। 2.98.2 ।।
अथ भरतस्य रामप्राप्तिरष्टनवतितमे सर्गे–निवेश्येत्यादिना । गुरुवर्तकं गुरुवचनानुवर्तकम् ।। 2.98.12 ।।
क्षिप्रं वनमिदं सौम्य नरसङ्घै: समन्तत: ।
लुब्धैश्च सहितैरेभिस्त्वमन्वेषितुमर्हसि ।। 2.98.3 ।।
गुहो ज्ञातिसहस्रेण शरचापासिधारिणा ।
समन्वेषतु काकुत्स्थावस्मिन् परिवृत: स्वयम् ।। 2.98.4 ।।
क्षिप्रमिति । लुब्धै: व्याधै: ।। 2.98.34 ।।
अमात्यै: सह पौरैश्च गुरुभिश्च द्विजातिभि: ।
वनं सर्वं चरिष्यामि पद्भ्यां परिवृत: स्वयम् ।। 2.98.5 ।।
अमात्यैरिति । अमात्यै: सह पौरे: सह । गुरुभि: द्विजातिभिश्च परिवृत: पद्भ्यां सर्वं वनं चरिष्यामीति सम्बन्ध: ।। 2.98.5 ।।
यावन्न रामं द्रक्ष्यामि लक्ष्मणं वा महाबलम् ।
वैदेहीं वा महाभागां न मे शान्तिर्भविष्यति ।। 2.98.6 ।।
यावन्न चन्द्रसङ्काशं द्रक्ष्यामि शुभमाननम् ।
भ्रातु: पद्मपलाशाक्षं न मे शान्तिर्भविष्यति ।। 2.98.7 ।।
यावदिति । शान्ति: दु:खशान्ति: मङ्गलं वा । “शान्ति: प्रशममङ्गले” इति वैजयन्ती ।। 2.98.67 ।।
यावन्न चरणौ भ्रातु: पार्थिवव्यञ्जनान्वितौ ।
शिरसा धारयिष्यामि न मे शान्तिर्भविष्यति ।। 2.98.8 ।।
यावन्न राज्ये राज्यार्ह: पितृपैतामहे स्थित: ।
अभिषेकजलक्लिन्नो न मे शान्तिर्भविष्यति ।। 2.98.9 ।।
यावदिति । पार्थिवव्यञ्जनान्वितौ वज्रध्वजारविन्दाङ्कुशसुधाकलशादिमहाराजलक्षणयुक्तौ चरणौ यावन्न शिरसा धारयिष्यामि तावत्पर्यन्तं मे शान्तिर्न भविष्यति । यदा राम: स्वयोग्यसिंहासनाधिराज्यमौलिं धृत्वा मम योग्यं श्रीपादाख्यमौलिं ददाति तदा मे सकलदु:खशान्तिर्भविष्यतीति भाव: ।। 2.98.89 ।।
सिद्धार्थ: खलु सौमित्रिर्यश्चन्द्रविमलोपमम् ।
मुखं पश्यति रामस्य राजीवाक्षं महाद्युति ।। 2.98.10 ।।
सिद्धार्थ इति । चन्द्रविमलोपमं निर्मलचन्द्रसदृशम् ।। 2.98.10 ।।
कृतकत्या महाभागा वैदेही जनकात्मजा ।
भर्तारं सागरान्ताया: पृथिव्या या ऽनुगच्छति ।। 2.98.11 ।।
महाकुलप्रसूता वैदेही महाभागा महाभाग्यवता । कृतकृत्या कृतार्था च । तत्फलं तद्धेतुं चाह भर्तारमिति । पृथिव्या भर्तारमित्यन्वय: ।। 2.98.11 ।।
सुभगश्चित्रकूटो ऽसौ गिरिराजोपमो गिरि: ।
यस्मिन् वसति काकुत्स्थ: कुबेर इव नन्दने ।। 2.98.12 ।।
सुभग इति । असौ चित्रकूट: । सुभग: भाग्यशाली । गिरिराजोपमश्च गिरिराजोपम: हिमवत्पर्वतसदृश: । नन्दने नन्दयतीति नन्दनं चैत्ररथम् । सुभग इत्यादि सुभग: प्रदेशान्तरेभ्यो ऽतिरमणीय: । सुभग: सर्वेषामुद्देश्यतम: । अत्र हेतुं यस्मिन्नित्युत्तरार्धे वक्ष्यति । चित्रकूट: स्वभावतोपि रमणीय: । असौ गिरि: अयोध्यां परित्यज्यापि रामेण आदरणीय: । यद्वा गिरिराजोपम: गिरिराजो ऽत्र श्रीनिवाससान्निध्यस्थानभूतो वेङ्कटाचल: । तत्र उभयत्र हेतुमाह यस्मिन्निति । काकुत्स्थ: अयोध्याधिपति: स्वदेशं विहाय अपरिचिते यस्मिन् वसति । तत्रानुरूपं दृष्टान्तमाह कुबेर इति । चैत्ररथवासयोग्य: कुबेर: इन्द्रोद्याने नन्दन इव । यद्वा स्वगृहं विहाय स्वगृहोद्याने विहरमाणो वैश्रवण इव वसतीत्यर्थ: । ‘इक्ष्वाकूणामियं भूमिं सशैलवनकानना’ इत्युक्तेश्चित्रकूटोपि रामविषयो हि, नन्दनोपमानेन रामस्य चित्रकूटे भोग्यताप्रकर्ष उच्यते । काकुत्स्थ: ककुत्स्थकुलोद्भव: । यथा स्वकुलमकृतार्थयत् तथा स्ववासस्थलमप्यकृतार्थयदिति भाव: । यद्वा कुबेर इव नन्दने भूवाचकेन कुशब्देन जगदुपलक्ष्यते, बेरं शरीरं कुबेरो जगच्छरीर: परमात्मा । नन्दन इव वैकुण्ठनन्दनवन इव ।। 2.98.12 ।।
कृतकार्यमिदं दुर्गं वनं व्यालनिषेवितम् ।
यदध्यास्ते महातेजा राम: शस्त्रभृतां वर: ।। 2.98.13 ।।
कृतेति । कृतकार्यं कृतार्थम् । दुर्गं दुष्प्रवेशम् । व्यालनिषेवितं दुष्टसर्पाश्रितम् । कृतकृत्यत्वे हेतु: यदित्यादि । वनं दुर्गमिति स्थलस्वभावेन वासानर्हत्वमुक्तम् । महातेजा इत्यादिना रामवैभवापेक्षयापि वासानर्हत्वमुच्यते ।। 2.98.13 ।।
एवमुक्त्वा महातेजा भरत: पुरुषर्षभ: ।
पद्भ्यामेव महाबाहु: प्रविवेश महद्वनम् ।। 2.98.14 ।।
एवमिति । महातेजा इत्यादिना पद्भ्यां गमनानर्हत्वमुच्यते ।। 2.98.14 ।।
स तानि द्रुमजालानि जातानि गिरिसानुषु ।
पुष्पिताग्राणि मध्येन जगाम वदतां वर: ।। 2.98.15 ।।
स इति । द्रुमजालानि मध्येन द्रुमजालानां मध्येनेत्यर्थ: । मध्यशब्दस्य दिग्वाचित्वात् “एनपा द्वितीया” इति द्वितीया । वदतां वर इत्यनेन रामसन्निधौ वक्तव्यविशेषं चिन्तयन्नेव जगामेत्युक्तम् ।। 2.98.15 ।।
स गिरेश्चित्रकूटस्य सालमासाद्य पुष्पितम् ।
रामाश्रमगतस्याग्नेर्ददर्श ध्वजमुच्छ्रितम् ।। 2.98.16 ।।
स इति । अग्नेर्ध्वजं धूमम् । पूर्वं धूमाग्रदर्शनम् अधुना समीपत्वात्तन्मूलदर्शनमिति न पुनरुक्ति: ।। 2.98.16 ।।
तं दृष्ट्वा भरत: श्रीमान् मुमोह सहबान्धव: ।
अत्र राम इति ज्ञात्वा गत: पारमिवाम्भस: ।। 2.98.17 ।।
तमिति । मुमोह मोहसदृशं पारवश्यं प्राप । मुमोदेति च पाठ: । अम्भस: समुद्रस्य पारं गत इव, अभूदिति शेष: ।। 2.98.17 ।।
स चित्रकूटे तु गिरौ निशम्य रामाश्रमं पुण्यजनोपपन्नम् ।
गुहेन सार्द्धं त्वरितो जगाम पुनर्निवेश्यैव चमूं महात्मा ।। 2.98.18 ।।
स इति । निशम्य दृष्ट्वा । दीर्घाभाव आर्ष: । तत्समीपस्थजनेभ्य: श्रुत्वेति वार्थ: । अत एव पुण्यजनोपपन्नमित्युच्यते । गुहेनेति प्रधानजनोपलक्षणपरम् । चमूं पुनर्निवेश्य अन्वेषणार्थमागतां चमूमपि स्थापयित्वा । महात्मा दृढाध्यवसाय: ।। 2.98.18 ।।
इत्यार्षे श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमदयोध्याकाण्डे अष्टनवतितम: सर्ग: ।। 2.98.18 ।।
इति श्रीगोविन्दराजविरचिते श्रीरामायणभूषणे पीताम्बराख्याने अयोध्याकाण्डव्याख्याने अष्टनवतितम: सर्ग: ।। 98 ।।
